Stanford Hapishane Deneyi, 1971 yılında Stanford Üniversitesi\\\’nde psikolog Philip Zimbardo tarafından gerçekleştirilen ve bireylerin rollerin etkisi altında nasıl davranışlar sergilediklerini inceleyen ünlü bir sosyal psikoloji deneyidir. Deney, insanların otoriteye uyma, gücün kötüye kullanılması ve grup dinamikleri üzerindeki etkilerini anlamayı amaçladı.
Stanford Hapishane Deneyi Kurgusu
Zimbardo ve ekibi, psikolojik olarak sağlıklı olduğu tespit edilen üniversite öğrencilerinden oluşan bir grup gönüllüyü rastgele bir şekilde iki gruba ayırdı: gardiyanlar ve mahkumlar.
Deney ekibi Stanford Üniversitesi\\\’nin bodrum katı bir hapishaneye dönüştürdü.
- Önce mahkum olacak denekler gerçek bir tutuklanma senaryosu yaşayarak polis tarafından evlerinden alınarak \\\”hapishaneye\\\” geldi. Sonra mahkumlara birer üniforma ve kimlik numarası verdiler. Ekip mahkumlara simleriyle değil, bu numaralarla hitap etti.
- Gardiyanlar ise otoriteyi simgeleyen üniformalar giydi. Ayrıca cop ve gözlükleri vardı. Ek olarark gardiyanlara, mahkumlar üzerinde kontrol sağlamaları talimatı verdiler. Ancak fiziksel şiddet uygulamalarını yasakladılar.
Deneyin Süreci
Deney başlarda sakin geçti; ancak birkaç gün içinde gardiyanlar otoriter ve baskıcı davranışlar sergilemeye başladı. Mahkumlar ise itaatsizlik, stres, korku ve duygusal çöküş belirtileri göstermeye başladılar.
- Gardiyanların Gücü Kötüye Kullanması: Gardiyanlar, mahkumlara bağırma, aşağılama ve çeşitli psikolojik işkenceler uyguladı. Uyku düzenlerini bozdu, fiziksel hareketlerini sınırladı ve mahkumları birbirine karşı kışkırttı.
- Mahkumların Tepkileri: Bazı mahkumlar isyan etmeye çalışırken, diğerleri pasif bir şekilde boyun eğdi. Bazı mahkumlar o kadar yoğun stres yaşadı ki deneyden erken ayrıldı.
- Rollerin İçselleştirilmesi: Hem gardiyanlar hem de mahkumlar, rollerine hızla adapte oldu. Gardiyanlar daha zalim, mahkumlar ise daha boyun eğici hale geldi.
Deneyin Sonlandırılması
Deney, planlanan iki hafta yerine sadece 6 gün sonra sonlandı. Zimbardo\\\’nun nişanlısı olan Christina Maslach, gardiyanların zalimliğini gözlemleyerek duruma tepki gösterdi ve deneyin etik olmadığını vurguladı. Bunun üzerine Zimbardo deneyi sonlandırdı.
Stanford Hapishane Deneyi Sonuçları ve Etkileri
- Rollerin Gücü: İnsanlar, kendilerine verilen rolleri ve otoriteyi sorgulamadan benimseyebilir.
- Güç ve Otorite: Güç sahibi olan bireyler, otoriteyi kötüye kullanma eğilimi gösterebilir.
- Sistem Etkisi: Sosyal sistemler, bireylerin davranışlarını derinden şekillendirebilir.
Stanford Hapishane Deneyi Hakkında Eleştiriler ve Tartışmalar
Deney, etik sorunlar nedeniyle ciddi şekilde eleştiriler aldı.
- Özellikle katılımcıların psikolojik zarar görmesi, etik standartların ihlal edildiğini gösteriyordu.
- Deneyin bilimsel geçerliliği, Zimbardo\\\’nun deney sırasında bir gözlemci yerine \\\”hapishane müdürü\\\” rolünü üstlenmesi nedeniyle tartışmalıdır..
- Ayrıca deneyin kontrollü bir ortamdan çok, manipülatif bir senaryo olduğu iddiası da mevcuttur.
Bu deney, sosyal psikoloji literatüründe önemli bir yer tutsa da günümüzdeki etik standartlar çerçevesinde tekrarlanması mümkün değildir. Yine de bireylerin otorite ve rol dinamikleri altındaki davranışlarına dair güçlü bir bakış açısı sunmuştur.
Philip Zimbardo, 23 Mart 1933\\\’te New York\\\’ta doğmuş bir Amerikalı sosyal psikologtur. En çok Stanford Hapishane Deneyi ile tanınır. İnsan davranışlarını, rollerin etkisini ve bireylerin çevresel faktörler karşısındaki tepkilerini anlamak için yaptığı çalışmalarla psikoloji alanına önemli katkılarda bulunmuştur.
Eğitim ve Kariyer
- Lisans Eğitimi: Zimbardo, Brooklyn College\\\’da psikoloji, sosyoloji ve antropoloji eğitimi aldı.
- Doktora: Yale Üniversitesi\\\’nde psikoloji alanında doktorasını tamamladı.
- Akademik Görevleri: Stanford Üniversitesi, Yale, New York Üniversitesi ve Columbia Üniversitesi gibi prestijli üniversitelerde öğretim üyesi olarak görev yaptı.
Zimbardo\\\’nun Araştırmaları ve Katkıları
- Stanford Hapishane Deneyi (1971): Zimbardo\\\’nun en ünlü çalışmasıdır. İnsanların sosyal rolleri nasıl benimsediğini ve otorite dinamiklerinin bireylerin davranışlarını nasıl şekillendirdiğini inceleyen bu deney, hem psikoloji alanında hem de toplumda geniş yankı uyandırdı.
- Kötülüğün Psikolojisi: Zimbardo, bireylerin nasıl \\\”kötü\\\” davranışlar sergileyebildiğini açıklamak için \\\”Lucifer Etkisi\\\” (The Lucifer Effect) adında bir kitap yazdı. Bu kitapta yazar, kötü davranışların bireyden ziyade içinde bulunulan durum ve sistemle ilişkili olduğunu tartıştı.
- Zaman Perspektifi Teorisi: İlaveten İnsanların geçmiş, şimdiki zaman ve gelecekle olan ilişkilerinin kararlarını ve davranışlarını nasıl etkilediğini araştırdı. Bu çalışmaları, \\\”Zaman Perspektifi Terapisi\\\” gibi yeni tedavi yöntemlerinin geliştirilmesine yol açtı.The Time Paradox (2008)
- Heroic Imagination Project (Kahramanca Hayal Gücü Projesi): Zimbardo, bireyleri zor durumlarda etik ve cesur davranışlar sergilemeye teşvik eden bir eğitim programı geliştirdi.