\\\”Kişilik bozuklukları\\\” (personality disorders), kişinin düşünce tarzı, duygusal tepkileri, davranışları ve ilişki kurma biçiminde belirgin ve kalıcı bir şekilde sapmalar yaşadığı bir grup mental bozukluğu kapsar. Bu bozukluklar, sosyal, mesleki ve kişisel hayatı olumsuz yönde etkiler.
Klinik olarak, Amerikan Psikiyatri Birliği (APA) tarafından tanımlanan DSM-5 adlı rehberde sınıflandırılırlar.
DSM-5\\\’e göre, 10 kişilik bozukluğu üç ana kümede yer alır:
A Kümesi (Eksantrik): Paranoid Kişilik Bozukluğu, Şizoid Kişilik Bozukluğu ve Şizotipal Kişilik Bozukluğu.
B Kümesi (Dramatik): Borderline Kişilik Bozukluğu, Narsistik Kişilik Bozukluğu, Antisosyal Kişilik Bozukluğu ve Histriyonik Kişilik Bozukluğu.
C Kümesi (Anksiyete): Kaçınan Kişilik Bozukluğu, Bağımlı Kişilik Bozukluğu ve Obsesif-Kompulsif Kişilik Bozukluğu.
Her bir kişilik bozukluğu, belirli özellikler ve davranış kalıplarıyla karakterizedir. Örneğin, narsistik kişilik bozukluğu olan bir kişi, aşırı bir özgüvene sahip olabilir ve başkalarının onayını ve hayranlığını arayabilir. Borderline kişilik bozukluğu olan biri ise duygusal dalgalanmalar ve ilişki sorunları yaşayabilir.
Nedenleri
Kişilik bozuklukları en az anlaşılan ruh sağlığı sorunları arasındadır. Bilim insanları hâlâ bunların nedenini çözmeye çalışıyor. Aşağıdaki faktörlerin kişilik bozukluklarının gelişimine katkıda bulunur:
- Genetik : Bilim insanları, obsesif-kompulsif kişilik bozukluğunda etken olabilecek bir gen tespit ettiler. Araştırmacılar ayrıca kişilik bozukluklarında rol oynayabilecek saldırganlık, kaygı ve korku ile ilgili genetik bağlantıları da araştırıyorlar.
- Beyin değişiklikleri : Araştırmacılar, belirli kişilik bozuklukları olan kişilerde ince beyin farklılıkları tespit ettiler. Örneğin paranoid kişilik bozukluğu üzerine yapılan araştırmaların bulguları amigdala işleyişinin değiştiğine işaret ediyor. Amigdala, beyninizin korku verici ve tehdit edici uyaranları işlemekle ilgili kısmıdır. Şizotipal kişilik bozukluğu üzerine yapılan bir çalışmada araştırmacılar, beynin ön lobunda hacim azalması göstermiştir.
- Çocukluk çağı travması : Bir çalışma, çocukluk çağı travmaları ile kişilik bozukluklarının gelişimi arasında bir bağlantı olduğunu ortaya çıkardı. Örneğin özellikle borderline kişilik bozukluğu olan kişilerde yüksek oranda çocuklukta cinsel travma görülüyor. Borderline ve antisosyal kişilik bozukluğu olan kişilerde çocuklukta istismar ve travma vardır.
- Sözlü istismar : Bir çalışmada, çocukken sözlü tacize maruz kalan kişilerin yetişkinlikte borderline, narsisistik, obsesif-kompulsif veya paranoid kişilik bozukluklarına yakalanma olasılığının üç kat daha fazla olduğu görüldü.
- Kültürel faktörler : Kültürel faktörler de kişilik bozukluklarının gelişiminde rol oynar. Örneğin, Tayvan, Çin ve Japonya\\\’da antisosyal kişilik bozukluğu vakaları oldukça düşüktür. Öte yandan, C kümesi kişilik bozuklukları oranları oldukça yüksektir.
Belirtiler
10 tip kişilik bozukluğunun her birinin kendine özgü belirti ve semptomları vardır. Ancak genel olarak kişilik bozuklukları aşağıdaki sorunları içerir:
- Kimlik ve benlik duygusu : Kişilik bozukluğu olan kişiler genellikle kendilerine ilişkin net veya sabit bir imaja sahip değildirler. Ayrıca kendilerini nasıl gördükleri, duruma veya birlikte oldukları kişilere bağlı olarak sıklıkla değişir. Benlik saygıları gerçekçi olmayacak kadar yüksek ya da düşüktür.
- İlişkiler : Kişilik bozukluğu olan kişiler, sorunlu inanç ve davranışları nedeniyle başkalarıyla yakın ve istikrarlı ilişkiler kurmakta zorlanırlar. Başkalarına karşı empati ve saygıdan yoksun olurlar. Üstelik duygusal olarak kopuk veya bazen aşırı ilgi ve bakıma muhtaçtırlar.
- Hepsinden önemlisi bu bozukluğa sahip çoğu insanın, çok az içgörü veya öz farkındalığa sahip olmasıdır. Dolayısıyla düşünce ve davranışlarının sorunlu olduğunu görüp kabul etmezler.
Birinin kişilik bozukluğu olup olmadığını nasıl anlarsınız?
Bir kişinin kişilik bozukluğu olup olmadığından, bir psikiyatrist tarafından teşhis konulmadıkça kesin olarak bilemezsiniz. Kişilik tipleri ile kişilik bozuklukları arasındaki farkı anlamak da önemlidir. Utangaç olan veya yalnız vakit geçirmeyi seven bir kişinin mutlaka çekingen veya şizoid kişilik bozukluğuna sahip olması gerekmez. Kişilik tiplerine kıyas kişilik bozukluklarında sorun daha şiddetlidir. Dahası belirgin işlevsel bozulma vardır.
Kişilik bozukluğu olan kişilerin bazı genel belirtileri şunlardır:
- Davranışları tutarsız, sinir bozucu ve sevdiklerine ve etkileşimde bulundukları diğer insanlar için kafa karıştırıcıdır.
- Başkalarına karşı gerçekçi ve kabul edilebilir davranış yollarını bilmezler.
- Davranışlarının kendileri ve/veya başkaları için nasıl sorun yarattığının farkında olmazlar
- Eğer ebeveyn iseler ebeveynlik tarzları mesafeli, aşırı duygusal, istismarcı veya sorumsuzdur. Bu bazen çocuklarında fiziksel, duygusal veya zihinsel sorunlara yol açar.
Tedavi
Kişilik bozuklukları psikiyatride tedavisi en zor olan bozukluklardandır. Bunun temel nedeni kişilik bozukluğu olan kişilerin davranışlarının sorunlu olduğunu düşünmezler. Bu nedenle sıklıkla tedavi aramazlar.
Kişilik bozukluğu olan bir kişi tedaviye başvursa bile, modern tıp hâlâ mevcut tedavi seçeneklerinden yoksundur. Herhangi bir kişilik bozukluğunu tedavi etmek için halihazırda onaylanmış hiçbir ilaç yoktur. Ancak kişilik bozukluğu olan kişilerde yaygın olarak görülen anksiyete ve depresyon belirtilerini hafifletmeye yardımcı olabilecek ilaçlar vardır.
Ancak psikoterapi kişilik bozukluklarının yönetilmesine yardımcı olur. Psikoterapi, rahatsız edici duygu, düşünce ve davranışları tanımlamanıza ve değiştirmenize yardımcı olmayı amaçlar. Psikolog veya psikiyatrist gibi bir akıl sağlığı uzmanıyla çalışmak size ve ailenize destek, eğitim ve rehberlik sağlar.
Kişilik bozukluklarının tedavisinde psikoterapinin temel hedefleri şunlardır:
- Anksiyete ve depresyon gibi acil sıkıntıları azaltmak.
- Kişinin sorunlarının içsel olduğunu ve başka insanlardan veya durumlardan kaynaklanmadığını anlamasına yardımcı olmak.
- Sağlıksız ve sosyal olarak istenmeyen davranışların azaltmak.
- Zorluklara neden olan kişilik özelliklerini değiştirmek.
Birkaç farklı psikoterapi türü vardır ve her kişilik bozukluğu farklı türleri gerektirir. Ancak tedavi başarısı, kişilik bozukluğunun ciddiyetine, kişinin tedaviye bağlılığına ve diğer birçok etmene göre değişir.